मानव शरीरमा प्यान्क्रियाज (अग्न्याशय) एउटा यस्तो अंग हो, जुन आँखाले देखिँदैन तर जीवनको सन्तुलन कायम राख्न यसको भूमिका अत्यन्तै महत्त्वपूर्ण हुन्छ। यो सानो ग्रन्थिले दुई प्रमुख कार्य गर्छ — भोजन पचाउन इन्जाइमहरू उत्पादन गर्ने र रगतमा चिनीको मात्रा नियन्त्रण गर्ने हर्मोनहरू (जस्तै इन्सुलिन र ग्लुकागन) स्राव गर्ने। यही कारणले प्यान्क्रियाजलाई शरीरको “लुकेको हीरा” भनिन्छ, जसको स्वस्थता नै मधुमेहदेखि पाचनसम्मका सबै प्रणालीको सन्तुलनसँग जोडिएको छ।
प्यान्क्रियाज: शरीरको लुकेको हीरा !!
प्यान्क्रियाज: शरीरको लुकेको हीरा र सुगर नियन्त्रक अंग, मानव शरीरमा केही यस्ता अंगहरू हुन्छन् जुन देखिँदैनन्, तर तिनीहरूको भूमिका धेरै महत्त्वपूर्ण हुन्छ। यिनीहरूमध्ये एक हो – प्यान्क्रियाज (अग्न्याशय)। आयुर्वेदमा यसलाई “अग्न्याशय” भनिएको छ किनभने यसले अग्नि (पाचन शक्ति) लाई नियन्त्रण गर्दछ। यसले पाचन र रक्त शर्करा दुवैको सन्तुलन कायम राख्छ – अर्थात् यो शरीरको एक दोहोरो कार्य गर्ने अंग (Dual-Function Organ) हो।
प्यान्क्रियाज एक लामो, च्याप्टो ग्रन्थि जस्तो अंग हो जुन पेटको पछाडि, आमाशय (Stomach) र मेरुदण्ड (Spinal Column) को बीचमा अवस्थित हुन्छ। यो लगभग ६ इन्च लामो हुन्छ र यसको टाउको (Head) ड्युओडेनम (आन्द्राको पहिलो भाग) सँग जोडिएको हुन्छ, जबकि यसको पुच्छर फियो (Spleen) तिर हुन्छ।
प्यान्क्रियाज: शरीरको लुकेको हीरा र सुगर नियन्त्रक अंग
प्यान्क्रियाजको महत्त्व:
यसले शरीरमा दुई मुख्य कार्य गर्दछ –
पाचन कार्य (Digestive Function): प्यान्क्रियाजले पाचक रस (Pancreatic Juice) बनाउँछ, जसमा एमाइलेज (Amylase), लाइपेज (Lipase), ट्रिप्सिन (Trypsin) जस्ता इन्जाइमहरू हुन्छन्। यी इन्जाइमहरूले भोजनमा भएको कार्बोहाइड्रेट, प्रोटिन र बोसोलाई तोडेर शरीरमा अवशोषण गर्न योग्य बनाउँछन्।
हर्मोनल कार्य (Hormonal Function): यसले इन्सुलिन (Insulin) र ग्लुकागन (Glucagon) नामक हर्मोन बनाउँछ, जसले रगतमा चिनीको स्तर (Blood Sugar Level) लाई नियन्त्रण गर्दछ। जब शरीरमा इन्सुलिन कम हुन्छ, रगतमा ग्लुकोजको मात्रा बढ्छ र मधुमेह (डायबिटिज) को समस्या सुरु हुन्छ।
इन्सुलिन (Insulin) र ग्लुकागन (Glucagon): शरीरका सुगर सन्तुलनकर्ताहरू
प्यान्क्रियाजले उत्पादन गर्ने दुई अत्यन्तै महत्वपूर्ण हर्मोन हुन् — इन्सुलिन र ग्लुकागन, जसले रगतमा चिनीको स्तर सन्तुलित राख्ने मुख्य काम गर्छन्। यी दुवै हर्मोन एक–अर्काका पूरक (complementary) रूपमा काम गर्छन्, जसले शरीरलाई ऊर्जा सन्तुलनमा राख्छ।
इन्सुलिन (Insulin): सुगर घटाउने हर्मोन
- इन्सुलिन प्यान्क्रियाजको बीटा कोशिकाबाट स्राव हुन्छ।
- यसको मुख्य कार्य रगतमा भएको ग्लुकोजलाई (चिनी) शरीरका कोशिकाभित्र पुर्याएर ऊर्जा उत्पादन गर्न सहयोग गर्नु हो।
- जब हामी भोजन गर्छौं, रगतमा ग्लुकोजको मात्रा बढ्छ; त्यसबेला इन्सुलिन सक्रिय भएर त्यो चिनीलाई मांसपेशी, लिभर र बोसोका कोषहरूमा भण्डारण गर्छ।
- यदि शरीरमा इन्सुलिनको कमी हुन्छ भने रगतमा ग्लुकोज बढ्छ, जसले मधुमेह (Diabetes Mellitus) उत्पन्न गर्छ।
ग्लुकागन (Glucagon): सुगर बढाउने हर्मोन
- ग्लुकागन प्यान्क्रियाजको अल्फा कोशिकाबाट स्राव हुन्छ।
- यसको काम इन्सुलिनको विपरीत हो — जब रगतमा चिनीको मात्रा घट्छ, ग्लुकागनले लिभरमा जम्मा भएको ग्लाइकोजेनलाई ग्लुकोजमा रूपान्तरण गरी रगतमा पठाउँछ।
- यसले शरीरलाई निरन्तर ऊर्जा उपलब्ध गराउँछ, विशेषतः उपवास वा लामो समय नखाने अवस्थाहरूमा।
दुवैको सन्तुलन: जीवनको लय
इन्सुलिन र ग्लुकागनबीचको सन्तुलन नै रगतको सुगर स्तर स्थिर राख्ने प्रमुख सूत्र हो। यदि इन्सुलिन बढी भयो भने रगतमा सुगर घट्छ (Hypoglycemia), र यदि ग्लुकागन बढी भयो भने सुगर बढ्छ (hyperglycemia)। त्यसैले, यी दुई हर्मोनहरूको सन्तुलन बिग्रनु भनेको शरीरको ऊर्जा सन्तुलन र स्वास्थ्य दुबैमा अवरोध आउनु हो।
संक्षेपमा:
इन्सुलिन = सुगर घटाउने हर्मोन
ग्लुकागन = सुगर बढाउने हर्मोन
दुवै मिलेर = शरीरलाई ऊर्जावान् र सन्तुलित राख्ने शक्ति
के खाने?
- करेला, मेथीको दाना, अमला – प्राकृतिक इन्सुलिन नियामक
- लौका, परवल, पालुङ्गो – हल्का र पचाउन सजिलो
- नरिवलको पानी, कागती पानी, गुर्जोको रस – मधुमेहका लागि उत्तम
- बयर
- गहुँको च्याख्ला, जौ, ओट्स – चिनी नियन्त्रक
- बेसार र दालचिनी – प्यान्क्रियाजलाई सक्रिय राख्नमा सहयोगी
सुगर, प्रेशर, कोलेस्ट्रोलको, मुटुरोगी लागि:-
- प्रोपोलिस १०-१० थोपा
- रोयलजेलि १-१ क्याप्सुल
- बी-ब्रेड १०-१० दाना चुसेर
- याकुन सिरफ १-१ चम्चा
- त्रीफला जुस अथवा गुर्जो जुस २-२ बिर्को
(मनतातो पानीमा दिनको दुई टायम) visit for details here
प्यान्क्रियाजसँग सम्बन्धित सामान्य रोगहरू:
- प्यान्क्रियाटाइटिस (अग्न्याशयको सुजन): – अत्यधिक मदिरा सेवन, संक्रमण वा पित्तथैलीको पत्थरीका कारण हुन सक्छ।
- मधुमेह (Diabetes Mellitus): – जब प्यान्क्रियाजले पर्याप्त मात्रामा इन्सुलिन बनाउँदैन।
- प्यान्क्रियाटिक क्यान्सर (अग्न्याशयको क्यान्सर): – यो एक गम्भीर र छिटो फैलिने क्यान्सरको प्रकार हो।
- सिस्टिक फाइब्रोसिस (Cystic Fibrosis): – एक आनुवंशिक रोग जसले प्यान्क्रियाजको पाचन क्रियालाई प्रभावित गर्दछ।
किन छ खास?
- द्वि-कार्यात्मक अंग: अग्न्याशय शरीरको एक मात्र यस्तो अंग हो जसले हर्मोन (Endocrine) र पाचक रस (Exocrine) दुवै उत्पादन गर्दछ।
- प्रतिदिन १ लिटर पाचक रस: यसले हरेक दिन लगभग १ लिटर इन्जाइमयुक्त रस बनाउँछ, जुन भोजन पचाउनमा सहायक हुन्छ।
- सुगर सेन्सरको भूमिका: यसले रगतमा चिनीको स्तर तुरुन्तै पत्ता लगाई इन्सुलिन वा ग्लुकागन स्राव गर्दछ ताकि सन्तुलन कायम रहोस्।
- बी-सेल पुनर्जनन क्षमता: बीटा कोशिकाहरूले केही महिनामा आफूलाई पुनः बनाउन सक्छन्; तिनीहरू मर्न सक्छन् र अस्वस्थकर भोजन र तनावले यो प्रक्रिया रोकिन्छ।
- ऐतिहासिक नाम “Sweetbread”: प्राचीन कालमा अग्न्याशयलाई “sweetbread” भनिन्थ्यो, जबसम्म इन्सुलिनको खोज भएको थिएन।
- निद्रामा दुखाइको कारण: प्यान्क्रियाटाइटिसमा हुने, ढाडसम्म पुग्ने तीव्र दुखाइ यस अंगको गम्भीर सुजनको संकेत हो।
- मस्तिष्कसँग सीधा सम्बन्ध: तनावको स्थितिमा अग्न्याशयको स्राव घट्छ – यही कारण हो कि दीर्घकालीन तनाव (chronic stress) ले मधुमेह बढाउँछ।
- निद्रामा निष्क्रियता: रातको समयमा यो अंग “rest mode” मा जान्छ, त्यसैले ढिलो रातमा भारी भोजन हानिकारक हुन्छ।
- सुगर स्पाइक्सबाट क्षति: बारम्बार गुलियो वा प्रशोधित खानेकुरा खाँदा बीटा कोशिकाहरू थाक्छन्, जसले गर्दा टाइप-२ मधुमेहको खतरा बढ्छ।
- ‘साइलेन्ट किलर’ क्यान्सर: प्यान्क्रियाटिक क्यान्सरका प्रारम्भिक लक्षणहरू देखिँदैनन्, त्यसैले यसको पहिचान प्रायः ढिलो गरी हुन्छ।
निष्कर्ष:
प्यान्क्रियाज सानो तर अत्यन्तै शक्तिशाली अंग हो, जसले हाम्रो शरीरमा पाचन र रक्तशर्करा सन्तुलन दुवैलाई नियन्त्रण गर्छ। यसले उत्पादन गर्ने इन्जाइम र हर्मोनहरू बिना शरीरको सामान्य कार्य असम्भव हुन्छ। अस्वस्थ भोजन, अत्यधिक तनाव र अनियमित जीवनशैलीले यसको कार्यमा असर पुर्याउन सक्छ, जसले मधुमेह र अन्य गम्भीर रोगको खतरा बढाउँछ। त्यसैले, स्वस्थ आहार, नियमित व्यायाम र तनाव नियन्त्रणमार्फत प्यान्क्रियाजको हेरचाह गर्नु नै स्वस्थ जीवनको मूल आधार हो।
