ज्येष्ठ नागरिकका लागि पुनर्स्थापना: नेपालमा एक अध्ययनको मुख्य बिन्दुहरू

परिचय:

बढ्दो जनसंख्याको विश्वव्यापी घटनाले विश्वव्यापी समाजका लागि चुनौती र अवसर दुवै प्रस्तुत गर्दछ। “ज्येष्ठ नागरिकका लागि पुनर्स्थापना: नेपालमा एउटा अध्ययन” नामक यो अध्ययनले नेपालको सिरहाको भवानीपुरको धनगढीमाई नगरपालिका–२ क्षेत्रका ६० वर्ष वा सोभन्दा माथिका व्यक्तिहरूको अनुभव र पुनर्स्थापना आवश्यकताहरूमा केन्द्रित छ। 

धेरै देशहरू जस्तै नेपालले पनि स्वास्थ्य सेवामा भएको प्रगति र जीवनस्तरमा सुधारका कारण बढ्दो वृद्ध जनसंख्याको विशेषता रहेको जनसांख्यिकीय परिवर्तनको अनुभव गरिरहेको छ। धनगढीमाई नगरपालिकाजस्ता क्षेत्रमा ज्येष्ठ नागरिकले सामना गरिरहेका विशिष्ट चुनौतिहरूलाई बुझेर नीतिगत विकास र स्वास्थ्य सेवा पूर्वाधार सुधारका लागि जानकारी गराउनु महत्त्वपूर्ण छ।

यस अनुसन्धानको उद्देश्य धनगढीमाई नगरपालिका–२ मा रहेका ज्येष्ठ नागरिकको सामाजिक–जनसांख्यिक विशेषताहरुको खोजी गरी उनीहरुको स्वास्थ्य सेवा र पुनस्र्थापनाको आवश्यकता पहिचान गर्नु रहेको छ । अध्ययनले लैङ्गिक वितरण, शैक्षिक पृष्ठभूमि, सामाजिक आर्थिक स्थिति, चिकित्सा सेवाहरूमा पहुँच, दीर्घकालीन रोगहरूको उपस्थिति, गतिशीलता सीमितता, संज्ञानात्मक गिरावट, र सामाजिक समर्थन प्रणालीहरूमा अन्तरदृष्टि प्रदान गर्ने लक्ष्य राखेको छ।

अनुसन्धान पद्धतिमा मात्रात्मक र गुणात्मक दृष्टिकोणको संयोजन समावेश छ, जसमा भवानीपुरका ज्येष्ठ नागरिकहरूको प्रतिनिधि नमूनालाई प्रशासित सर्वेक्षण प्रश्नावली पनि समावेश छ। यी उद्देश्यहरूलाई सम्बोधन गरेर, अध्ययनले यस क्षेत्रका वृद्ध जनसंख्याको लागि जीवनको गुणस्तर बृद्धि गर्न सिफारिसहरू प्रस्ताव गर्न चाहन्छ।

ज्येष्ठ नागरिकका लागि पुनर्स्थापना

डाटा विश्लेषण विधिहरू:

• नेपालको जनसंख्या: कुल 291,64578 (M-48.9% F-51.1%)

• ज्येष्ठ नागरिक जनसंख्या: २९,७४,७८७ (६०+ वर्ष, कुल जनसंख्याको १०.२%)
• कुल HH 66,66,937 औसत HH साइज 4.37

• धनगढीमाई नपा कुल जनसंख्या: 53,355, (M- 48.8%, F- 51.2%)

• ज्येष्ठ नागरिक जनसंख्या: 5086 (६०+ वर्ष, कुल जनसंख्याको 9.53%)
•  कुल HH 10842 औसत HH साइज 4.92

• धनगढीमाई नपा वडा नम्बर २ कुल जनसंख्या 3316 (M- 1564 F-1752)

• लक्षित उमेर ६०+ वर्ष  कुल 244 (M- 114 F- 130) वडा जनसंख्याको 7.35%।
• कुल HH 590 औसत HH साइज 5.62

1. नमूना नम्बर ३४ (M-22, F-12) 14%
2. भिडियो सहित वरिष्ठहरूलाई प्रश्न सोधियो 
3.  ५  जना सरोकारवालाको अन्तर्वार्ता भिडियो सहित (राजनीतिक स्थानीय नेता, विद्यालयका प्रधानाध्यापक, बुद्धिजीवी व्यक्ति, पूर्व स्थानीय प्रतिनिधि।)

 Source: CBS Nepal 2021

उपलब्धि:

1. स्वास्थ्य अवस्था बारे चेतनाको कमी
2. पुरानो रोग हुनु:
3. निवारक हेरचाहको अभाव:
4. औषधि अनियमित प्रयोग:
5. मानसिक स्वास्थ्य समस्या:
6. गतिशीलता र पतन समस्याहरू:
7. दृष्टि र श्रवण समस्या:
8. पोषण र स्वस्थ खानाको कमी:
9. सामाजिक सहयोग र हेरचाहको लागि आवश्यकता:
10. घुँडा दुख्ने
11. ढाड दुख्नु
12. दम
13. पक्षाघात
14. स्वास्थ्य सेवामा ध्यान नदिने

परिणामहरू:

1. पुरानो स्वास्थ्य अवस्थाहरू:

बढ्दो उमेरसँगै, दीर्घकालीन स्वास्थ्य अवस्थाहरूको विकासको जोखिम बढ्छ। वृद्धहरू हृदय रोग, गठिया, मधुमेह, ओस्टियोपोरोसिस, श्वासप्रश्वास रोग, र संज्ञानात्मक गिरावट जस्ता अवस्थाहरूको लागि बढी संवेदनशील हुन्छन्।

दीर्घकालीन स्वास्थ्य अवस्थाहरू:

• हृदय रोग: उच्च रक्तचाप, हृदय रोग
• गठिया: जोड दुखाइ, कठोरता, र सूजन
• मधुमेह: उच्च रक्तमा चिनीको स्तर
• ओस्टियोपोरोसिस(Osteoporosis): कमजोर हड्डी
• श्वासप्रश्वास रोग: क्रोनिक अवरोधक फुफ्फुसीय रोग (Chronic Obstructive Pulmonary Disease)COPD
• संज्ञानात्मक गिरावट: स्मृति, सोच, र भाषामा ह्रास

अस्थिसन्धी रोग (Osteoarthritis):

अस्थिसन्धी रोग (Osteoarthritis भनेको हड्डीहरूको घनत्व घटेर कमजोर हुने अवस्था हो, जसले गर्दा हड्डीहरू सजिलै टुट्न सक्छन्। यो समस्या विशेष गरी उमेर बढेसँगै देखिन्छ, विशेष गरेर महिलाहरूमा रजोनिवृत्ति (menopause) पछि यसको जोखिम उच्च हुन्छ।

अस्थिसन्धी रोगको कारणहरू(Causes of osteoarthritis):

1. क्याल्सियम र भिटामिन D को कमी: क्याल्सियम र भिटामिन D हड्डीको संरचना र मजबूतीका लागि आवश्यक हुन्छन्। यी तत्वहरूको कमीले हड्डीहरू कमजोर हुन्छन्।
2. हार्मोनको असन्तुलन: एस्ट्रोजेन (estrogen) हार्मोनको कमी महिलाहरूमा रजोनिवृत्ति पछि अस्थिसन्धीको प्रमुख कारण हो।
3. उमेरको प्रभाव: उमेर बढ्दै जाँदा हड्डीको घनत्व कम हुन थाल्छ, जसले अस्थिसन्धीको जोखिम बढाउँछ।
4. जीवनशैली: शारीरिक व्यायामको कमी, धूम्रपान, अत्यधिक मदिरा सेवन, र अस्वस्थ आहारले अस्थिसन्धीको जोखिम बढाउँछ।
5. अनुवांशिकता: परिवारमा अस्थिसन्धी रोग भएको भए, यस रोगको सम्भावना बढ्न सक्छ।

अस्थिसन्धीको लक्षणहरू:

• प्रारम्भमा यसका स्पष्ट लक्षण देखिँदैनन्, तर हड्डीको घनत्व गुम्दै गएपछि निम्न लक्षणहरू देखिन सक्छन्:
  • पिठ्युँ दुख्ने
  • सानो चोटले पनि हड्डी टुट्ने समस्या
  • शरीरको उचाइ घट्ने
  • ढाड वा कम्मरमा समस्या भएर झुक्ने अवस्था

रोकथाम र उपचार:

1. क्याल्सियम र भिटामिन D युक्त आहार: क्याल्सियम युक्त खानेकुरा (जस्तै: दूध, दही, पनीर, हरियो पाते सागसब्जी) र भिटामिन D (जस्तै: घामको किरणमा बस्नु) नियमित गर्नुपर्छ।
2. शारीरिक व्यायाम: नियमित शारीरिक व्यायाम, विशेष गरी तौल बोक्ने व्यायाम (जस्तै: हिँड्नु, दौडनु, तौल उठाउनु) हड्डीको घनत्व बढाउन मद्दत गर्छ।
3. औषधि उपचार: चिकित्सकको सल्लाहअनुसार हड्डीको घनत्व बढाउने औषधिहरू प्रयोग गर्न सकिन्छ।
4. जीवनशैलीमा परिवर्तन: धूम्रपान र मदिरा सेवन कम गर्नु, स्वस्थ खानपान, र शारीरिक सक्रियता जीवनशैलीको सुधारको प्रमुख पक्ष हो।

अस्थिसन्धी रोग एकदमै गम्भीर समस्या हो, तर सही रोकथाम र समयमै उपचार गरेमा यसलाई नियन्त्रणमा राख्न सकिन्छ।

निवारण:

अध्ययनहरूले नियमित व्यायाम, सन्तुलित आहार, र शारीरिक स्वास्थ्य कायम राख्न र सुधार गर्न निवारण उपायहरूको महत्त्वलाई जोड दिन्छ।

• नियमित व्यायाम: हप्तामा कम्तिमा 150 मिनेट मध्यम-तीव्रताको एरोबिक व्यायाम, वा 75 मिनेट तीव्र-तीव्रताको एरोबिक व्यायाम
• सन्तुलित आहार: फलफूल, तरकारीहरू, साबुत अन्न (Whole grains), कम चरबीयुक्त डेयरी उत्पादनहरू, र दुबला प्रोटिनमा समृद्ध आहार
• स्वस्थ तौल: स्वस्थ तौल कायम राख्नु
• धूम्रपान त्याग्नु
• मद्यपान सीमित गर्नु
• नियमित स्वास्थ्य जाँच गराउनु

Whole Grains (सम्पूर्ण अन्न):

अन्नहरूका प्रकारहरूमा सम्पूर्ण अन्न (Whole Grains) विशेष महत्त्वपूर्ण हुन्छन्। सम्पूर्ण अन्न भनेको यस्तो अन्न हो जसको बाहिरी बोक्रा, बीचको भाग (ब्रान), र भित्रको भाग (जर्म) सबै भागहरूमा रहने अन्न हो। यसमा धेरै किसिमका पौष्टिक तत्व पाइन्छन् जसले स्वास्थ्यमा सकारात्मक प्रभाव पार्छ।

सम्पूर्ण अन्नका प्रमुख स्रोतहरूमा गहुँ, भटमास, जौ, मकै, ओट्स, क्विनोआ, बाजरा आदि पर्दछन्। यी अन्नहरूमा फाइबर, भिटामिन B समूह, खनिज पदार्थहरू (जस्तैः म्याग्नेसियम, आइरन), प्रोटिन, र एन्टिअक्सिडेन्ट्स पर्याप्त मात्रामा पाइन्छन्।

सम्पूर्ण अन्नको फाइदाहरू

1. पाचनमा सुधार: सम्पूर्ण अन्नमा उच्च फाइबर मात्रा हुन्छ जसले पाचन प्रणालीलाई स्वस्थ राख्न मद्दत पुर्याउँछ।
2. हृदय स्वास्थ्यमा सुधार: सम्पूर्ण अन्नले कोलेस्ट्रोलको मात्रा घटाउन मद्दत गर्छ, जसले हृदय सम्बन्धी रोगहरूको जोखिम कम गर्छ।
3. मधुमेह नियन्त्रणमा सहयोग: सम्पूर्ण अन्नले रगतमा चिनीको मात्रा सन्तुलनमा राख्न सहयोग पुर्याउँछ।
4. तौल नियन्त्रण: उच्च फाइबर भएको कारण सम्पूर्ण अन्नले पेट लामो समयसम्म भरिएको अनुभव गराउँछ, जसले तौल नियन्त्रण गर्न मद्दत गर्छ।
5. एन्टिअक्सिडेन्ट्सको स्रोत: सम्पूर्ण अन्नमा रहेका एन्टिअक्सिडेन्ट्सले शरीरलाई हानिकारक पदार्थहरूबाट बचाउँछन्।

यसकारण, स्वस्थ जीवनशैली अपनाउन सम्पूर्ण अन्नलाई आफ्नो दैनिक आहारमा समावेश गर्नु महत्वपूर्ण छ।

2. गतिशीलता मुद्दाहरू:

उमेर बढ्दै जाँदा, मांसपेशी कमजोर हुँदै जान्छ, सन्तुलन समस्याहरू देखा पर्छन्, र जोर्नीहरू कठोर हुन्छन्। यसले गतिशीलतामा कठिनाई निम्त्याउँछ र पतनको जोखिम बढाउँछ। यसले दैनिक गतिविधिहरू स्वतन्त्र रूपमा गर्न सक्ने क्षमतालाई पनि असर गर्छ।

कारणहरू:

• मांसपेशी कमजोरी: उमेरसँगै, मांसपेशी द्रव्यमान र शक्ति घट्छ। यसले हिँड्न, उठ्न, र भारी वस्तुहरू बोक्न गाह्रो बनाउँछ।
• सन्तुलन समस्याहरू: आन्तरिक कान, मस्तिष्क, र नसाहरूमा परिवर्तनले सन्तुलन समस्याहरू निम्त्याउन सक्छ। यसले पतनको जोखिम बढाउँछ।
• संयुक्त कठोरता: गठिया र अन्य अवस्थाहरूले जोर्नीहरू कठोर र दुखाइ हुन सक्छ। यसले हिँड्न, उठ्न, र घुम्न गाह्रो बनाउँछ।

प्रभाव:

• पतनको जोखिम बढेको: कमजोर मांसपेशी, खराब सन्तुलन, र कठोर जोर्नीहरूले पतनको जोखिम बढाउँछ। पतनले गम्भीर चोटपटक, अस्पताल भर्ना, र मृत्यु निम्त्याउन सक्छ।
• स्वतन्त्रताको हानि: गतिशीलतामा कठिनाईले दैनिक गतिविधिहरू स्वतन्त्र रूपमा गर्न सक्ने क्षमतालाई असर गर्छ। यसमा खाना पकाउने, घरको काम गर्ने, र व्यक्तिगत स्वच्छता कायम राख्ने समावेश हुन सक्छ।
• सामाजिक अलगाव: गतिशीलतामा कठिनाईले सामाजिक गतिविधिहरूमा भाग लिन गाह्रो बनाउँछ। यसले सामाजिक अलगाव र एक्लोपन निम्त्याउन सक्छ।

निवारण र व्यवस्थापन:

• नियमित व्यायाम: मांसपेशीको शक्ति र सन्तुलन सुधार गर्न व्यायाम महत्त्वपूर्ण छ।
• स्वस्थ तौल कायम राख्नु: अतिरिक्त तौलले जोर्नीहरूमा दबाब बढाउँछ र गतिशीलतामा कठिनाई निम्त्याउँछ।
• पोषक तत्वयुक्त आहार खानु: हड्डीको स्वास्थ्य र मांसपेशीको कार्यका लागि आवश्यक पोषक तत्वहरू प्राप्त गर्न स्वस्थ आहार महत्त्वपूर्ण छ।
• नियमित रूपमा आँखा जाँच गराउनु: दृष्टि समस्याहरूले सन्तुलन समस्याहरू निम्त्याउन सक्छ।
• घरमा सुरक्षा सुधारहरू गर्नु: पतनको जोखिम कम गर्न घरमा सुरक्षा सुधारहरू गर्न सकिन्छ।
• आवश्यक भएमा सहायक उपकरणहरू प्रयोग गर्नु: हिँड्न, उठ्न, र स्नान गर्न सजिलो बनाउन सहायक उपकरणहरू प्रयोग गर्न सकिन्छ।

3. कमजोरी: 

कमजोरी कम शारीरिक कार्य, कम ऊर्जा, र तनावको लागि बढी जोखिमको विशेषता हो। यसले निम्न परिणामहरू निम्त्याउन सक्छ:

• रोगको बढेको जोखिम: कमजोर व्यक्तिहरूमा हृदय रोग, स्ट्रोक, मधुमेह, र अन्य पुरानो रोगहरूको विकासको सम्भावना बढी हुन्छ।
• पतनको बढेको जोखिम: कमजोर मांसपेशीहरूले सन्तुलन र समन्वय कायम राख्न गाह्रो बनाउँछ, जसले पतनको जोखिम बढाउँछ।
• कार्यात्मक गिरावट: कमजोरीले दैनिक गतिविधिहरू गर्न गाह्रो बनाउँछ, जस्तै खाना पकाउने, स्नान गर्ने, र लुगा लगाउने।

कमजोरीका कारणहरू:

कमजोरीका धेरै कारणहरू छन्, जसमा समावेश छ:

• वृद्धावस्था: उमेरसँगै, मांसपेशी द्रव्यमान र शक्ति स्वाभाविक रूपमा घट्छ।
• अनिष्क्रियता: शारीरिक रूपमा निष्क्रिय हुनुले मांसपेशी कमजोरी निम्त्याउँछ।
• पोषण: कुपोषणले मांसपेशी कमजोरी निम्त्याउँछ।
• रोगहरू: केही रोगहरू, जस्तै गठिया र क्यान्सर, मांसपेशी कमजोरी निम्त्याउन सक्छ।
• औषधिहरू: केही औषधिहरूले मांसपेशी कमजोरीको साइड इफेक्टको रूपमा निम्त्याउन सक्छ।

कमजोरीको रोकथाम र व्यवस्थापन:

कमजोरीलाई निवारण र व्यवस्थापन गर्न धेरै कुराहरू गर्न सकिन्छ, जसमा समावेश छ:

• नियमित व्यायाम: व्यायामले मांसपेशी द्रव्यमान र शक्ति निर्माण गर्न मद्दत गर्छ।
• स्वस्थ तौल कायम राख्नु: अतिरिक्त तौलले मांसपेशीहरूमा दबाब बढाउँछ र कमजोरी निम्त्याउँछ।
• पोषक तत्वयुक्त आहार खानु: मांसपेशीको निर्माण र मर्मतका लागि आवश्यक पोषक तत्वहरू प्राप्त गर्न स्वस्थ आहार महत्त्वपूर्ण छ।
• रोगहरूको व्यवस्थापन: रोगहरू जसले मांसपेशी कमजोरी निम्त्याउन सक्छ, तिनीहरूलाई उचित रूपमा व्यवस्थापन गरिएको छ भनी सुनिश्चित गर्नु महत्त्वपूर्ण छ।
• आवश्यक भएमा औषधिहरू: केही अवस्थामा, मांसपेशी कमजोरीको उपचार गर्न औषधिहरू आवश्यक हुन सक्छ।

4. औषधि-सम्बन्धित समस्याहरू:

वृद्धहरूले प्रायः धेरै औषधिहरू लिन्छन्, जसले औषधि अन्तरक्रिया, साइड इफेक्टहरू, र जटिल औषधि नियमहरू पालन गर्न कठिनाइ जस्ता चुनौतीहरू निम्त्याउन सक्छ। यी चुनौतीहरूले गम्भीर स्वास्थ्य परिणामहरू निम्त्याउन सक्छ, जस्तै अस्पताल भर्ना र मृत्यु।

चुनौतीहरू:

• औषधि अन्तरक्रिया: धेरै औषधिहरू एकसाथ लिँदा गम्भीर प्रतिक्रियाहरू हुन सक्छ।
• साइड इफेक्टहरू: औषधिहरूले थकान, चक्कर आउनु, र पेट दुखाइ जस्ता साइड इफेक्टहरू निम्त्याउन सक्छ।
• जटिल औषधि नियमहरू: धेरै औषधिहरू लिने र बिभिन्न समयमा लिने नियमहरू पालन गर्न गाह्रो हुन सक्छ।

परिणामहरू:

• अस्पताल भर्ना: औषधि सम्बन्धी समस्याहरूले वृद्धहरूलाई अस्पताल भर्ना हुने जोखिम बढाउँछ।
• मृत्यु: औषधि सम्बन्धी समस्याहरूले वृद्धहरूमा मृत्युको जोखिम बढाउँछ।
• जीवनको गुणस्तरमा कमी: औषधि सम्बन्धी समस्याहरूले वृद्धहरूको जीवनको गुणस्तरमा नकारात्मक असर गर्न सक्छ।

समाधानहरू:

• एकीकृत हेरचाह: एकै डाक्टर वा स्वास्थ्य सेवा टिमले वृद्ध व्यक्तिको सम्पूर्ण स्वास्थ्य हेरचाहको प्रबन्धन गर्नु महत्त्वपूर्ण छ।
• औषधि समीक्षा: नियमित रूपमा औषधि समीक्षा गराउनु महत्त्वपूर्ण छ ताकि आवश्यक भएमा समायोजन गर्न सकियोस्।
• शिक्षा: वृद्धहरूलाई आफ्नो औषधिहरू कसरी लिने र सम्भावित साइड इफेक्टहरूको बारेमा जानकारी हुनुपर्छ।
• सहयोग: परिवारका सदस्यहरू, साथीहरू, वा हेरचाहकर्ताहरूले औषधिहरू लिने नियमहरू पालन गर्न वृद्धहरूलाई मद्दत गर्न सक्छन्।

5. निन्द्रा सम्बन्धी विकारहरू:

वृद्धहरूले उमेर बढ्दै जाँदा निद्राको ढाँचामा परिवर्तनहरू अनुभव गर्न सक्छन्। यी परिवर्तनहरूमा निदाउन कठिनाइ, रातको समयमा बारम्बार उठ्ने वा बिहान सबेरै उठ्ने समावेश हुन सक्छ। निद्रा विकारहरूले वृद्धहरूमा थकान, मूड गडबडी, र संज्ञानात्मक हानिमा योगदान दिन सक्छ।

निद्राको ढाँचामा परिवर्तनका कारणहरू:

• जैविक परिवर्तनहरू: उमेरसँगै, शरीरले मेलाटोनिन कम उत्पादन गर्छ, जुन निद्रालाई नियन्त्रित गर्ने हार्मोन हो। मस्तिष्कमा परिवर्तनहरू पनि निद्राको समस्याहरूमा योगदान गर्न सक्छ।
• जीवनशैलीका कारकहरू: निष्क्रियता, अनियमित निद्राको तालिका, र क्याफिन र अल्कोहलको सेवनले निद्राको समस्याहरू निम्त्याउन वा बिग्रन सक्छ।
• चिकित्सा अवस्थाहरू: केही चिकित्सा अवस्थाहरू, जस्तै गठिया, अवसाद, र श्वसन समस्याहरू, निद्राको समस्याहरू निम्त्याउन सक्छ।
• औषधिहरू: केही औषधिहरूको साइड इफेक्टको रूपमा निद्राको समस्याहरू हुन सक्छ।

निद्रा विकारहरूको प्रभाव:

• थकान: निद्राको कमीले थकान र कम ऊर्जा निम्त्याउन सक्छ।
• मूड गडबडी: निद्राको कमीले चिडचिडापन, उदासी, र चिन्ता निम्त्याउन सक्छ।
• संज्ञानात्मक हानि: निद्राको कमीले एकाग्रता, स्मृति, र निर्णय लिने क्षमतामा समस्या निम्त्याउन सक्छ।
• दुर्घटनाहरूको जोखिम बढेको: निद्राको कमीले गाडी चलाउने र अन्य गतिविधिहरू गर्दा दुर्घटनाहरूको जोखिम बढाउँछ।

निवारण र व्यवस्थापन:

• नियमित निद्राको तालिका राख्नु: प्रत्येक रात एकै समयमा सुत्न र उठ्न प्रयास गर्नुहोस्।
• शयनकक्षलाई अँध्यारो, शान्त, र चिसो राख्नुहोस्।
• सुत्नुअघि इलेक्ट्रोनिक उपकरणहरूबाट बच्नुहोस्।
• नियमित व्यायाम गर्नुहोस्, तर सुत्नुअघि व्यायाम नगर्नुहोस्।
• क्याफिन र अल्कोहलको सेवन सीमित गर्नुहोस्।
• सुत्नुअघि भारी खाना वा पेय पदार्थहरू खानुबाट बच्नुहोस्।
• तनाव व्यवस्थापन गर्नुहोस्।
• आवश्यक भएमा डाक्टरसँग कुरा गर्नुहोस्।

6. संज्ञानात्मक गिरावट:

संज्ञानात्मक गिरावट वरिष्ठहरूको लागि एक सामान्य चिन्ताको विषय हो। यसले स्मरणशक्ति, सोचाइ, र समग्र मस्तिष्क कार्यलाई असर गर्छ। यसले हल्का बिभ्रमदेखि गम्भीर डिमेन्सियासम्मका लक्षणहरू निम्त्याउन सक्छ।

कारणहरू:

संज्ञानात्मक गिरावटका धेरै सम्भावित कारणहरू छन्, जसमा समावेश छ:

• अल्जाइमर रोग: अल्जाइमर रोग सबैभन्दा सामान्य प्रकारको डिमेन्सिया हो। यो मस्तिष्कमा एमाइलोइड प्लाक र न्यूरोफिब्रिलरी ट्यांगल्सको निर्माणको कारण हुन्छ।
• भास्कुलर डिमेन्सिया: भास्कुलर डिमेन्सिया मस्तिष्कमा रक्त प्रवाह कम हुँदा हुन्छ।
• लेवी बॉडी डिमेन्सिया: लेवी बॉडी डिमेन्सिया मस्तिष्कमा लेवी निकायहरूको निर्माणको कारण हुन्छ।
• मिश्रित डिमेन्सिया: मिश्रित डिमेन्सिया दुई वा बढी प्रकारको डिमेन्सियाको कारण हुन सक्छ।
• अन्य कारणहरू: संज्ञानात्मक गिरावट अन्य कारकहरूको कारण हुन सक्छ, जस्तै भिटामिन डी को कमी, थाइरोइड समस्याहरू, र औषधिसम्बन्धी साइड इफेक्टहरू।

लक्षणहरू:

संज्ञानात्मक गिरावटका लक्षणहरू हल्कादेखि गम्भीरसम्म हुन सक्छन्। तिनीहरूमा समावेश हुन सक्छ:

• स्मरणशक्ति हानि: हालैका घटनाहरू वा कुराकानीहरू सम्झ्नमा कठिनाइ।
• सोच्नमा कठिनाइ: समस्या समाधान, निर्णय लिने, वा योजना बनाउनमा कठिनाइ।
• भाषामा कठिनाइ: सही शब्दहरू फेला पार्न वा कुराकानी बुझ्नमा कठिनाइ।
• दिशाभ्रम: हराउने वा परिचित ठाउँहरूमा नेभिगेट गर्नमा कठिनाइ।
• व्यक्तित्व र व्यवहारमा परिवर्तन: चिडचिडापन, उदासी, वा आक्रामकता जस्ता परिवर्तनहरू।

प्रभाव:

संज्ञानात्मक गिरावटले वरिष्ठहरूको जीवनको गुणस्तरमा उल्लेख्य रूपमा असर गर्न सक्छ। यसले स्वतन्त्र रूपमा कार्य गर्ने, काम गर्ने, र सामाजिक गतिविधिहरूमा भाग लिने क्षमतामा कठिनाइ निम्त्याउन सक्छ।

निवारण र व्यवस्थापन:

संज्ञानात्मक गिरावटलाई रोक्न वा ढिला गर्न धेरै कुराहरू गर्न सकिन्छ, जसमा समावेश छ:

• स्वस्थ जीवनशैली अपनाउनु: स्वस्थ आहार खानु, नियमित व्यायाम गर्नु, र धूम्रपान नगर्नु।
• मानसिक रूपमा सक्रिय रहनु: पढ्नु, पजलहरू समाधान गर्नु, र नयाँ चीजहरू सिक्नु।
• सामाजिक रूपमा जोडिएको रहनु: परिवार र साथीहरूसँग समय बिताउनु।
• नियमित रूपमा स्वास्थ्य जाँच गराउनु: कुनै पनि अन्तर्निहित स्वास्थ्य अवस्थाहरूको व्यवस्थापन गर्नुहोस्।
• आवश्यक भएमा मद्दत लिनुहोस्: डिमेन्सियाको हेरचाह प्रदान गर्ने धेरै संसाधनहरू उपलब्ध छन्।

7. संवेदी परिवर्तनहरू:

धेरै वृद्धहरूले उमेर बढ्दै जाँदा संवेदी परिवर्तनहरू अनुभव गर्छन्। यी परिवर्तनहरू दृष्टि र श्रवणमा सबैभन्दा सामान्य छन्, तर तिनीहरू अन्य इन्द्रियहरू, जस्तै स्पर्श, गन्ध, र स्वादलाई पनि असर गर्न सक्छन्।

दृष्टिको परिवर्तनहरू:

• मोतियाबिंद (Cataracts): मोतियाबिंद आँखाको लेन्सको धमिलो हुनु हो, जसले दृष्टिलाई धमिलो बनाउँछ।
• म्याकुलर डिजेनेरेसन(Macular degeneration): म्याकुलर डिजेनेरेसन म्याकुलरको क्षति हो, जुन आँखाको केन्द्रमा रहेको एक भाग हो जसले तीक्ष्ण दृष्टि प्रदान गर्दछ।
• प्रिस्बायोपिया(Presbyopia): प्रिस्बायोपिया, उमेरसँग सम्बन्धित दूरदृष्टि, नजिकका वस्तुहरूमा ध्यान केन्द्रित गर्न गाह्रो बनाउँछ।

श्रवणशक्तिमा कमी:

• एज-सम्बन्धित श्रवण हानि (Age-Related Hearing Loss): एज-सम्बन्धित श्रवण हानि (ARHL) सबैभन्दा सामान्य प्रकारको श्रवण हानि हो, र उमेर बढ्दै जाँदा यो हुन्छ।
• टिनिटस(Tinnitus): टिनिटस कानमा बजाइ वा अन्य ध्वनिहरूको अनुभव हो जुन बाहिरी स्रोतबाट उत्पन्न हुँदैन।

अन्य संवेदी परिवर्तनहरू:

• स्पर्शमा कमी: स्पर्शमा कमीले छालामा हल्का स्पर्श वा दबाब महसुस गर्न गाह्रो बनाउन सक्छ।
• गन्धमा कमी: गन्धमा कमीले गन्धहरू पहिचान गर्न वा तिनीहरूको तीव्रता मापन गर्न गाह्रो बनाउन सक्छ।
• स्वादमा कमी: स्वादमा कमीले मीठो, नुनिलो, खट्टो, र तीतो जस्ता आधारभूत स्वादहरू पहिचान गर्न गाह्रो बनाउन सक्छ।

प्रभाव:

संवेदी परिवर्तनहरूले वृद्धहरूको दैनिक कार्य र सञ्चार क्षमताहरूमा उल्लेख्य रूपमा असर गर्न सक्छ। तिनीहरूले निम्न समस्याहरू निम्त्याउन सक्छन्:

• दुर्घटनाहरूको जोखिम बढेको: कम दृष्टिले गाडी चलाउने वा अन्य गतिविधिहरू गर्दा दुर्घटनाहरूको जोखिम बढाउँछ।
• सामाजिक अलगाव: श्रवण हानिले सामाजिक कुराकानीमा भाग लिन गाह्रो बनाउँछ।
• पतनको जोखिम बढेको: स्पर्शमा कमीले पतनको जोखिम बढाउँछ।
• पोषणमा कमी: गन्ध र स्वादमा कमीले खानुको आनन्द कम गर्न सक्छ र पोषणमा कमी निम्त्याउन सक्छ।

निवारण र व्यवस्थापन:

संवेदी परिवर्तनहरूलाई पूर्ण रूपमा रोक्न सम्भव नहुन सक्छ, तर तिनीहरूलाई ढिला गर्न वा व्यवस्थापन गर्न धेरै कुराहरू गर्न सकिन्छ, जसमा समावेश छ:

• नियमित स्वास्थ्य जाँच गराउनु: कुनै पनि अन्तर्निहित स्वास्थ्य अवस्थाहरूको व्यवस्थापन गर्नुहोस जसले संवेदी परिवर्तनहरूमा योगदान गर्न सक्छ।
• स्वस्थ जीवनशैली अपनाउनु: स्वस्थ आहार खानु, नियमित व्यायाम गर्नु, र धूम्रपान नगर्नु।
• आँखा र कानको हेरचाह गर्नु: नियमित रूपमा आँखा जाँच गराउनु र कानको सुरक्षाको अभ्यास गर्नु।
• सहायक उपकरणहरू प्रयोग गर्नु: 

सुझाबहरु :

1.  पुनर्स्थापनाले ज्येष्ठहरूलाई फाइदा पुर्‍याउँछ:

पुनर्वास ज्येष्ठहरूको लागि धेरै फाइदाजनक हुन सक्छ। पुनर्वास कार्यक्रमहरूले उनीहरूको शारीरिक, संज्ञानात्मक, र कार्यात्मक क्षमताहरूमा उल्लेखनीय सुधार गर्न सक्छ, जसले गर्दा स्वतन्त्रता र जीवनको गुणस्तर बढ्छ।

पुनर्वासका फाइदाहरू:

• शारीरिक कार्यमा सुधार: पुनर्वासले मांसपेशीको शक्ति, गतिशीलता, र समन्वय सुधार गर्न सक्छ, जसले हिँड्न, उठ्न, र भारी वस्तुहरू बोक्न जस्ता दैनिक कार्यहरू गर्न सजिलो बनाउँछ।
• संज्ञानात्मक कार्यमा सुधार: पुनर्वासले स्मरणशक्ति, सोच, र समस्या समाधान गर्ने क्षमता सुधार गर्न सक्छ।
• कार्यात्मक स्वतन्त्रतामा सुधार: पुनर्वासले ज्येष्ठहरूलाई आफ्नै हेरचाह गर्न र स्वतन्त्र रूपमा घरमा बस्न सक्षम बनाउन सक्छ।
• जीवनको गुणस्तरमा सुधार: पुनर्वासले ज्येष्ठहरूलाई अधिक सक्रिय र संलग्न हुन, सामाजिक सम्बन्धहरू कायम राख्न, र जीवनको अधिक आनन्द लिन सक्षम बनाउन सक्छ।

पुनर्वासका प्रकारहरू:

• शारीरिक थेरापी: शारीरिक थेरापिस्टहरूले मांसपेशीको शक्ति, गतिशीलता, र समन्वय सुधार गर्न व्यायाम र अन्य उपचारहरू प्रयोग गर्छन्।
• व्यावसायिक थेरापी: व्यावसायिक थेरापिस्टहरूले दैनिक कार्यहरू गर्न ज्येष्ठहरूलाई सिकाउँछन्, जस्तै खाना पकाउने, स्नान गर्ने, र लुगा लगाउने।
• भाषण-भाषा थेरापी: भाषण-भाषा थेरापिस्टहरूले ज्येष्ठहरूलाई भाषा र संचारमा समस्याहरूको साथ मद्दत गर्छन्।
• संज्ञानात्मक थेरापी: संज्ञानात्मक थेरापिस्टहरूले ज्येष्ठहरूलाई सोच्ने र समस्या समाधान गर्ने सीपहरू सुधार गर्न मद्दत गर्छन्।

पुनर्वास कसरी प्राप्त गर्ने:

• डक्टरसँग कुरा गर्नुहोस्: यदि तपाईं पुनर्वासमा रुचि राख्नुहुन्छ, भने आफ्नो डक्टरसँग कुरा गर्नुहोस्। तिनीहरूले तपाईंलाई पुनर्वास कार्यक्रममा रेफर गर्न सक्छन्।
• अस्पताल वा क्लिनिक खोज्नुहोस्: धेरै अस्पतालहरू र क्लिनिकहरूले ज्येष्ठहरूका लागि पुनर्वास सेवाहरू प्रदान गर्छन्।
• बीमा कभरेज जाँच गर्नुहोस्: केही बीमा योजनाहरूले पुनर्वास सेवाहरूको लागि भुक्तानी गर्न सक्छन्।

2. शारीरिक व्यायाम:

नियमित शारीरिक क्रियाकलाप ज्येष्ठहरूको लागि धेरै महत्त्वपूर्ण छ। यसले शारीरिक स्वास्थ्य सुधार गर्न, गतिशीलता कायम राख्न, र मुड बढाउन सक्छ।

शारीरिक स्वास्थ्यमा सुधार:

• हृदय रोगको जोखिम कम गर्छ: शारीरिक क्रियाकलापले रक्तचाप र कोलेस्ट्रोलको स्तर कम गर्न सक्छ, जसले हृदय रोगको जोखिम कम गर्छ।
• स्ट्रोकको जोखिम कम गर्छ: शारीरिक क्रियाकलापले स्ट्रोकको जोखिम कम गर्न सक्छ।
• मधुमेहको जोखिम कम गर्छ: शारीरिक क्रियाकलापले टाइप 2 मधुमेहको विकासको जोखिम कम गर्न सक्छ।
• हड्डीको घनत्व बढाउँछ: शारीरिक क्रियाकलापले हड्डीको घनत्व बढाउन र अस्टियोपोरोसिसको जोखिम कम गर्न सक्छ।
• मांसपेशीको शक्ति र गतिशीलता बढाउँछ: शारीरिक क्रियाकलापले मांसपेशीको शक्ति र गतिशीलता बढाउन सक्छ, जसले पतनको जोखिम कम गर्न सक्छ।

गतिशीलता कायम राख्नु:

• दैनिक कार्यहरू गर्न सजिलो बनाउँछ: शारीरिक क्रियाकलापले हिँड्न, उठ्न, र भारी वस्तुहरू बोक्न जस्ता दैनिक कार्यहरू गर्न सजिलो बनाउँछ।
• स्वतन्त्रता बढाउँछ: शारीरिक क्रियाकलापले ज्येष्ठहरूलाई आफ्नै हेरचाह गर्न र स्वतन्त्र रूपमा घरमा बस्न सक्षम बनाउन सक्छ।

मुड बढाउँछ:

• तनाव र चिन्ता कम गर्छ: शारीरिक क्रियाकलापले तनाव र चिन्ता कम गर्न सक्छ।
• डिप्रेशनको लक्षणहरू सुधार गर्छ: शारीरिक क्रियाकलापले डिप्रेशनको लक्षणहरू सुधार गर्न सक्छ।
• आत्म-सम्मान बढाउँछ: शारीरिक क्रियाकलापले आत्म-सम्मान बढाउन सक्छ।

शारीरिक क्रियाकलापका प्रकारहरू:

• एरोबिक व्यायाम: एरोबिक व्यायामले हृदय र फोक्सोलाई काम गर्छ। यसमा हिँड्ने, दौडने, पौडी खेल्ने, र साइकल चलाउने समावेश छ।
• बल तालिम: बल तालिमले मांसपेशीहरूलाई बलियो बनाउँछ। यसमा वजन उठाउने, रबर ब्यान्ड प्रयोग गर्ने, र शरीरको तौल व्यायाम गर्ने समावेश छ।
• लचकता व्यायाम: लचकता व्यायामले मांसपेशीहरू र जोडहरूलाई लचक बनाउँछ। यसमा स्ट्रेचिंग र योग समावेश छ।
• सन्तुलन व्यायाम: सन्तुलन व्यायामले पतनको जोखिम कम गर्न सक्छ। यसमा एक खुट्टामा उभिनु, टाइ ची गर्नु, र योग समावेश छ।

शारीरिक क्रियाकलाप सुरु गर्ने सुझावहरू:

• आफ्नो डाक्टरसँग कुरा गर्नुहोस्: यदि तपाईं नयाँ व्यायाम कार्यक्रम सुरु गर्नु

3.  सामाजिक अन्तरक्रिया:

वरिष्ठ व्यक्तिहरूको लागि सामाजिक जडान र अन्तरक्रियालाई प्रोत्साहित गर्नु महत्त्वपूर्ण छ। तिनीहरू क्लबहरूमा सामेल हुन, सामुदायिक संस्थाहरूको लागि स्वयंसेवक, समूह गतिविधिहरू वा कक्षाहरूमा भाग लिन, वा एकाकीपन विरुद्ध लड्न र सम्बन्ध पालनपोषण गर्न सामाजिक कार्यक्रमहरूमा भाग लिन सक्छन्।

4. शौक र रुचिहरू:

आनन्द र प्राप्ति ल्याउने शौक र रुचिहरू पछ्याउँदा नियन्त्रणको भावना पुन: प्राप्त गर्न मद्दत गर्न सक्छ। यसमा बागवानी, चित्रकला, फोटोग्राफी, संगीत वाद्ययन्त्र बजाउने, लेखन, वा शिल्प समावेश हुन सक्छ।

5. आजीवन सिकाइ:

शैक्षिक कार्यक्रमहरू वा पाठ्यक्रमहरूमा भाग लिनु, चाहे व्यक्तिगत होस् वा अनलाइन, ज्येष्ठहरूलाई रुचिका क्षेत्रमा आफ्नो ज्ञान र सीपहरू विस्तार गर्न अनुमति दिन्छ। यसमा विश्वविद्यालय वा सामुदायिक कलेज कक्षाहरूमा भर्ना हुनु वा कार्यशाला वा सेमिनारहरूमा भाग लिनु समावेश हुन सक्छ।

6. टेक्नोलोजीमा संलग्न हुनु:

प्रविधि सिक्न र प्रयोग गर्दा वरिष्ठ व्यक्तिहरूलाई नियन्त्रण र स्वतन्त्रताको भावना प्रदान गर्न सक्छ। तिनीहरू संचार, अनलाइन किनमेल, मनोरञ्जन, वा जानकारी पहुँचको लागि स्मार्टफोन, ट्याब्लेट, वा कम्प्युटरहरू प्रयोग गरेर अन्वेषण गर्न सक्छन्।

7. ध्यान र रामाइलो:

ध्यान अभ्यास, गहिरो सास फेर्ने अभ्यास वा रामाइलो प्रविधिहरूले विश्रामलाई बढावा दिन, तनाव कम गर्न, र भावनात्मक कल्याण बढाउन सक्छ।

8. स्वयंसेवी कार्य:

स्वयंसेवाले वरिष्ठहरूलाई उनीहरूको समुदायमा योगदान गर्न, उनीहरूको सीप र अनुभवहरू प्रयोग गर्न, र उद्देश्य र उपलब्धिको भावना महसुस गर्न अनुमति दिन्छ।

9. यात्रा र अन्वेषण:

योजना यात्रा वा बाहिर, चाहे नजिक वा टाढा, साहसिक र अन्वेषण को भावना प्रदान गर्न सक्छ। वरिष्ठहरूले नयाँ ठाउँहरू भ्रमण गर्न सक्छन्, स्थानीय पर्यटनमा संलग्न हुन सक्छन्, वा परिवार र साथीहरूसँग भ्रमणको योजना बनाउन सक्छन्।

10. आत्म-हेरचाह गतिविधिहरू:

वरिष्ठहरूलाई आत्म-हेरचाहलाई प्राथमिकता दिन प्रोत्साहन दिनु आवश्यक छ। यसले राम्रो स्वच्छता अभ्यास गर्ने, पर्याप्त निद्रा लिने, पौष्टिक खाना खाने, आराम गर्ने प्रविधिहरूमा संलग्न हुने, र नियमित चिकित्सा जाँचहरू खोज्ने जस्ता गतिविधिहरू समावेश गर्न सक्छ।

11. संज्ञानात्मक पुनर्वास:

वरिष्ठहरूले संज्ञानात्मक गिरावट वा कमजोरीहरू अनुभव गर्न सक्छन्, जस्तै मेमोरी समस्या वा ध्यान र एकाग्रतामा कठिनाइ। संज्ञानात्मक पुनर्वास कार्यक्रमहरूले संज्ञानात्मक कार्यहरू सुधार गर्न, स्मरणशक्ति बढाउन र मानसिक स्वास्थ्यलाई बढावा दिन मद्दत गर्न सक्छ। पजलहरू, क्रसवर्डहरू, पढ्ने, नयाँ सीपहरू सिक्ने वा रणनीति खेलहरू खेल्ने जस्ता दिमागलाई चुनौती दिने गतिविधिहरूमा भाग लिनुले संज्ञानात्मक क्षमताहरू बढाउन र मानसिक तीक्ष्णता कायम राख्न सक्छ।

12. बहु-अनुशासनात्मक दृष्टिकोण:

वरिष्ठहरूका लागि प्रभावकारी पुनर्वासमा प्रायः स्वास्थ्य सेवा पेशेवरहरू जस्तै फिजियोथेरापिस्टहरू, पेशागत चिकित्सकहरू, वाक्-भाषा रोग विशेषज्ञहरू, र सामाजिक कार्यकर्ताहरू सम्मिलित बहु-अनुशासनात्मक टोली समावेश हुन्छ। यो दृष्टिकोणले वरिष्ठहरूको जटिल आवश्यकतालाई सम्बोधन गर्छ र परिणामहरू अधिकतम बनाउँछ।

13. सन्तुलन र पतन रोकथाम:

वरिष्ठहरू पतनको उच्च जोखिममा छन्, जसले गम्भीर परिणामहरू निम्त्याउन सक्छ। सन्तुलन प्रशिक्षण, बल अभ्यास, र वातावरणीय परिमार्जनहरूमा केन्द्रित पुनर्स्थापना कार्यक्रमहरूले झर्ने र पतन सम्बन्धी चोटपटकहरूको जोखिम कम गर्न सक्छ।

14. गतिशीलता र चाल प्रशिक्षण:

गतिशीलता र चाललाई कायम राख्न वा सुधार गर्नु वरिष्ठ स्वतन्त्रताको लागि महत्त्वपूर्ण छ। व्यायाम, सहायक उपकरणहरू, र चाल तालिम समावेश गर्ने पुनर्स्थापना हस्तक्षेपहरूले गतिशीलता बढाउन, अशक्तताको जोखिम कम गर्न र सक्रिय उमेरलाई बढावा दिन सक्छ।

15. दीर्घकालीन रोग व्यवस्थापन:

धेरै वरिष्ठहरू दीर्घकालीन अवस्थाहरू जस्तै गठिया, हृदय रोग, वा मधुमेहसँग बाँच्छन्। पुनर्वासले यी अवस्थाहरूलाई शिक्षा, व्यायाम कार्यक्रमहरू, र व्यक्तिगत आवश्यकताहरू अनुरूप जीवनशैली परिमार्जनहरू प्रदान गरेर व्यवस्थापन गर्न मद्दत गर्न सक्छ।

16. दुखाइ व्यवस्थापन:

पुरानो दुखाइ वरिष्ठहरूमा प्रचलित छ र उनीहरूको दैनिक जीवनमा महत्त्वपूर्ण असर पार्न सक्छ। शारीरिक थेरापी, पेशागत थेरापी, र गैर-औषधी हस्तक्षेपहरू जस्ता पुनर्वास दृष्टिकोणहरूले दुखाइ व्यवस्थापन गर्न, कार्य सुधार गर्न, र समग्र कल्याण बढाउन मद्दत गर्न सक्छ।

17. मनोवैज्ञानिक समर्थन:

वरिष्ठहरूले उमेर, पुरानो अवस्था, वा कार्यात्मक सीमाहरूसँग सम्बन्धित भावनात्मक र मनोवैज्ञानिक चुनौतीहरू अनुभव गर्न सक्छन्। मनोवैज्ञानिक कल्याणलाई सम्बोधन गर्ने, परामर्श प्रदान गर्ने र समर्थन समूहहरू प्रस्ताव गर्ने पुनर्वास कार्यक्रमहरूले राम्रो समग्र परिणाममा योगदान दिन सक्छ।

निष्कर्ष:

ज्येष्ठ नागरिक पुनर्स्थापनासम्बन्धी नेपाल अध्ययनले वृद्धवृद्धाहरूको कार्यात्मक क्षमता र समग्र कल्याणमा सुधारका लागि पुनर्स्थापना कार्यक्रमहरूको महत्त्वलाई जोड दिन्छ। यसको निष्कर्षले नीति निर्माताहरू र स्वास्थ्य सेवा प्रदायकहरूलाई नेपालको वृद्ध जनसंख्याको राम्रो हेरचाहको विकास गर्न मार्गदर्शन गर्न सक्छ।

यो पनि पढ्नुहोस्:

• बुढ्यौली सुन्दर परियोजना: धनगढीमाई नगरपालिका–२ भवानीपुर ,सिरहा, नेपाल

• ज्येष्ठ नागरिक राष्ट्रिय कार्य योजना 2062

• Rehabilitation for Senior Citizens: A Study in Nepal